W teorii

„Wykonanie cytologii” polega na pobraniu komórek z szyjki macicy za pomocą odpowiedniej szczoteczki (najlepiej jest używać dwóch rodzajów, jednej do powierzchni szyjki, tzw. tarczy i drugiej do kanału szyjki). Materiał ze szczoteczki przenosi się następnie na szkiełko („wymaz”), utrwala za pomocą odczynnika chemicznego (najczęściej gotowy w sprayu). Potem w laboratorium należy tak utrwalony wymaz zabarwić. I mamy szkiełko gotowe do oglądania pod mikroskopem.


W praktyce

Dla pacjentki istotna jest wiedza, że do badania cytologicznego należy się przygotować jak do każdego badania ginekologicznego przez pochwę. Na fotelu ginekologicznym lekarz założy do pochwy wziernik, uwidoczni szyjkę macicy i pobierze szczoteczką (szczoteczkami) wymaz. Powinno się to robić w pierwszej fazie cyklu po miesiączce (w czasie krwawienia jest to zupełnie niewskazane). Poza poczuciem pewnego dyskomfortu wynikającego z wprowadzenia instrumentu (wziernika) w intymne miejsce, badanie nie powinno być w żaden sposób bolesne. Czasami pobieranie wymazu z kanału szyjki „ostrą” szczoteczką może wywołać nieprzyjemne uczucie, ale trwa to sekundę i „da się znieść”. Niekiedy skutkiem takiego „podrapania” po szyjce może być krótkotrwałe, przemijające plamienie krwią, ale nie musi to świadczyć o patologii ani nie jest powodem do obaw. Dopiero wynik badania mikroskopowego pozwala ocenić obiektywnie stan komórek szyjki.

• Badanie cytologiczne (cytologię onkologiczną) wykonuje się w celu wczesnego wykrycia w komórkach szyjki zmian, które mogą świadczyć o rozwijającym się procesie nowotworowym. Taki jest najważniejszy cel badania. Stwierdzenie zmian zapalnych skłania do leczenia odpowiednimi lekami, najczęściej globulkami dopochwowymi o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym.
  
  
• Badanie cytohormonalne (cytologia hormonalna) polega również na ocenie pod mikroskopem komórek pobranych z pochwy - trzy razy, w różnej fazie cyklu. Są one odpowiednio barwione, aby można je było od siebie odróżnić. Na podstawie udziału komórek różnego rodzaju w rozmazie można ocenić stan hormonalny kobiety. Dziś wielu lekarzy uważa taki sposób oceny poziomu estrogenów, progesteronu i androgenów za niedoskonały, a samą metodę za historyczną. Rzeczywiście dokładniej można ocenić poziom hormonów, badając je we krwi pacjentki w wybranej fazie cyklu.

Kiedy wykonać badanie?

• Sensowne i wskazane jest wykonywanie cytologii przy okazji corocznych wizyt ginekologicznych – od chwili rozpoczęcia współżycia. Do pobrania wymazu z szyjki na badanie cytologiczne kobieta powinna się przygotować jak do wizyty ginekologicznej. Optymalne jest pobranie wymazu w pierwszej fazie cyklu po miesiączce.
  
  
• Jeżeli jednak zależy nam na pilnej diagnostyce (np. przy podejrzeniu zmian nowotworowych już gołym okiem) nie ma potrzeby odkładać badania, poza miesiączką można je wykonać w każdej fazie. Jeżeli kobieta krwawi ze zmian na szyjce macicy i można obawiać się nowotworu, mimo krwawienia należy wymaz pobrać. Pobranie wymazu to praktycznie kilka minut – włącznie z rozebraniem się i toaletą pacjentki ;-)

Wynik badania – cytologia onkologiczna

Stan komórek szyjki macicy przedstawia się od lat w systemie opisu wg Papanicolau, w którym wyróżnia się 5 grup cytologicznych. Dziś ten sposób jest uzupełniany lub zastępowany przez nowszy system Bethesda. Dla uproszczenia wielu ginekologów posługuje się jednak nadal „starymi” opisami.

Grupa I. – oznacza wymaz prawidłowy zawierający niezmienione chorobowo komórki.

Grupa II. – to zmiany łagodne w komórkach warstwy powierzchniowej i pośredniej nabłonka szyjki macicy. Najczęściej są wynikiem zapalenia pod wpływem bakterii, grzybów (drożdży) lub wirusów. Nierzadko stwierdzane bywają zmiany zanikowe (atroficzne), szczególnie u pań po menopauzie. Komórki zmienione mogą ulegać tzw. metaplazji, która nie jest jeszcze stanem podejrzanym, wymaga tylko rutynowej kontroli.

Grupa III. – należy do kategorii podejrzanych. Komórki mają cechy tzw. dysplazji, czyli bardziej nasilone zmiany wewnątrzkomórkowe. Wymagają one leczenia lub wycięcia zmienionych tkanek. Usuwa się wtedy część szyjki chirurgicznie (zabieg konizacji) lub pętlą elektryczną albo laserem (elektrokonizacja).

Grupa IV. – wśród zmienionych chorobowo komórek znajdują się pojedyncze komórki o cechach nowotworu złośliwego. W takich przypadkach bezwzględnie konieczne jest pobranie wycinków do badania histopatologicznego. Pozwala to właściwie zaplanować dalsze leczenie.

Grupa V. Wynik badania – cytologia onkologiczna to zmiany bezwzględnie złośliwe. Dalsze postępowanie zależy od wyniku badania histopatologicznego.  


Leczenie

Dobre wyniki cytologii to grupa I. lub II. Jeżeli kobieta ma I. grupę w  kolejnych trzech badaniach co roku, można kolejne badanie wykonać za 3 lata. Grupa II. przy braku dolegliwości nie wymaga żadnego leczenia.

Wynik cytologii – grupa III. oznacza wykrycie poważniejszych zmian w komórkach szyjki.

• Jeżeli te zmiany wynikają ze stanu zapalnego, należy (o ile to tylko możliwe) zastosować leczenie ukierunkowane przeciw konkretnym drobnoustrojom. Można wykonać badanie bakteriologiczne i na podstawie jego wyniku zwalczać zakażenia bakteryjne, pierwotniakowe (rzęsistkiem pochwowym), grzybicze, rzadko innymi mikroorganizmami.
  
  
• Jeżeli po leczeniu kategoria zmienia się na II. grupę cytologiczną – wówczas badania cytologiczne można przez pewien czas wykonywać kontrolnie, ale częściej (np. co 3-6 miesięcy).
  
  
• Jeżeli wynik nie ulega poprawie lub też od samego początku zmiany komórkowe są zaawansowane, „podejrzane” – wskazane jest dokładniejsze obejrzenie powierzchni szyjki przy pomocy kolposkopu. Lekarz-ginekolog ma możliwość zobaczenia szczegółów pod kilkudziesięciokrotnym powiększeniem. Wówczas pobiera się z wybranych miejsc tkanki do badania histopatologicznego. Minimum to tzw. wycinki z tarczy szyjki, czyli „uszczypnięcie” niewielkich fragmentów i poddanie ich po przygotowaniu badaniu mikroskopowemu. Czasem od razu jednak wykonuje się rozszerzone pobranie tkanek, tzw. konizację (wycięcie stożka) szyjki skalpelem lub pętlą elektryczną (elektrokonizacja), lub przy pomocy lasera. Takie zabiegi zwykle wymagają znieczulenia miejscowego lub krótkiego uśpienia. Usuwa się w ten sposób zmienione tkanki, bada się je pod mikroskopem i na podstawie wyniku (wykrycia lub nie np. komórek nowotworowych) planuje dalsze leczenie. Powierzchnia szyjki po wygojeniu rany po zabiegu pokrywa się wtórnie prawidłowym nabłonkiem.
  
  
• Jeżeli głębiej zostaną wykryte zmiany nowotworowe – wskazana jest dalsze leczenie, w tym zwykle rozszerzona operacja.

Wynik badania – cytologia hormonalna

Wyniki badania cytohormonalnego podaje się nie w stopniach, lecz ocenia się tzw. wskaźniki (indeksy). Odzwierciedlają one aktywność poszczególnych grup hormonów w ustroju kobiety. Hormony płciowe wywołują zmiany w komórkach nabłonka pochwy. Pod ich wpływem dochodzi do rozrostu, dojrzewania i złuszczania komórek. Po pobraniu wymazu z pochwy i sporządzeniu preparatu mikroskopowego oblicza się proporcje poszczególnych komórek i określa się wartości 5 wskaźników.

• Wskaźnik dojrzewania (MI) opisuje odsetek głównych rodzajów komórek kolejnych warstw nabłonka pochwy: powierzchownych, pośrednich i przypodstawnych. 
  
  
• Wskaźnik kariopyknozy (KI) określa stosunek dojrzałych komórek powierzchownych do komórek pośrednich.
  
  
• Wskaźnik eozynofilii (EI) to stosunek odsetkowy złuszczonych komórek kwasochłonnych do zasadochłonnych.
  
  
• Wskażnik zwijania (FI) określa proporcję zwijających się komórek dojrzałych do komórek płaskich.
  
  
• Wskaźnik grupowania (GI) oznacza proporcję komórek występujących w grupach powyżej 4 do komórek rozproszonych.

Wskaźniki MI, KI i EI pozwalają ocenić aktywność estrogenów. Odpowiednio FI i GI razem ze wskaźnikiem MI umożliwiają ocenę czynności ciałka żółtego.

Badania cytohormonalne bywały wykorzystywane do oceny skuteczności hormonalnej terapii substytucyjnej, w diagnostyce zaburzeń cyklu miesiączkowego, zagrażającego poronienia i w ciąży przenoszonej. Dziś zostały zastąpione przez bezpośrednie badania poziomu hormonów we krwi - tanie, prostsze, szybsze i dokładniejsze.